‘Wat zou jij doen als je in haar schoenen stond? En wat heb je nodig om die keuze te maken?’ Die twee vragen stelde gespreksleider Reinout Woittiez meerder malen aan de deelnemers van de gesprekscirkel op woensdag 10 november. Het thema? ‘Als het schuurt tussen Leefwereld en Systeemwereld’ is ook de titel van zijn nieuwe boek. Na afloop van de gesprekscirkel reikte hij het eerste exemplaar uit aan Abigail Norville, plaatsvervangend secretaris-generaal van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
Een volgende gesprekscirkel vindt plaats op 20 januari, van 16.00 – 17.00 uur. Heb je interesse om deel te nemen? Meld je dan aan via dit formulier.
Als het systeem niet (meer) werkt
Waar zouden we zijn zonder systemen, regels en instituties? Het alfabet, ons metrisch stelsel, de democratie: ze bestaan allemaal dankzij vaste afspraken die we met z’n allen gemaakt hebben. Tegelijkertijd is onze leefwereld vaak een stuk rommeliger en complexer dan rechtlijnige afspraken, procedures en regels. Dat zorgt voor wrijving. Hoe ga je om met het gevoel van ongemak en de morele vraagstukken die daarbij komen kijken? Daarover gaat Reinout Woittiez in gesprek met de deelnemers van deze gesprekscirkel. Naast Abigail Norville zijn dit Caspar van den Berg (hoogleraar Bestuurskunde Rijksuniversiteit Groningen), Marco Ouwehand (voorzitter van het A+O fonds Rijk) en Marjolijn Grijns (bestuurslid van het A+O fonds Rijk).
Van de evolutietheorie naar zelfreflectie
Reinout trapt af met een korte introductie waarbij hij een brug slaat tussen theorie en praktijk. Zo verwijst hij onder andere naar de wetmatigheden in de natuur en de evolutietheorie van Darwin. In het natuurlijk ecosysteem waar wij onderdeel van uitmaken draait het allemaal om effectiviteit en efficiëntie om te kunnen overleven. Er is geen ruimte voor morele vraagstukken. Daar tegenover staat de filosofie van Hannah Arendt die oproept om zelf de regie te nemen. De mens onderscheidt zich juist van de wetmatigheden van de natuur en andere systemen doordat wij onze eigen verantwoordelijkheid kunnen (en moeten!) nemen om het goede te doen. Die menselijkheid is essentieel in een wereld die meer en meer gedomineerd raakt door systemen. Iets wat de Duitse filosoof en socioloog Jürgen Habermas vele jaren geleden al voorzien had. Hij stelde dat systemen onze leefwereld infiltreren en overnemen. Geen gekke theorie als je alleen al denkt aan technologische systemen als het internet en de vele algoritmen die bepalen welke informatie we wel en niet voorgeschoteld krijgen. Deze middag pleit Reinout er dan ook voor dat we onszelf bij elk vraagstuk op de grens tussen leefwereld en systeemwereld blijven afvragen waar wij zelf staan.
De casus: bedolven onder een lawine aan Wob-verzoeken
Abigail: ‘Sinds het begin van de coronacrisis krijgen we bij het ministerie van VWS ontzettend veel Wob-verzoeken. Dit zijn verzoeken om informatie te geven over beleid en uitvoering via de Wet openbaarheid van bestuur. De enorme stroom aan verzoeken in combinatie met de hogere werkdruk door de coronacrisis zorgde ervoor dat we al snel tegen een flinke achterstand aankeken. Uiteraard hebben we extra juristen aangetrokken, maar het bleef dweilen met de kraan open. Vanuit de medewerkers ontstond toen het idee om de werkwijze tijdelijk aan te passen door de verzoeken gefaseerd en per categorie te behandelen. Een andere aanpassing had betrekking op het informeren van belanghebbenden. Dit is namelijk vaak een vertragende factor doordat we dit normaal gesproken aan het begin van het proces doen. Het idee was daarom om alle betrokken partijen pas aan het einde van het proces te informeren. Deze aangepaste werkwijze stelt ons in staat de Wob-verzoeken efficiënter te behandelen. Tegelijkertijd ging het in tegen het systeem van vastgelegde afspraken. Een lastig dilemma dus.’
Het kantelpunt
Reinout: ‘Wat was voor jou het kantelpunt in dit dilemma?’ Abigail: ‘Dat was het moment dat VWS een kortgeding verloor en de rechter bepaalde dat de aangepaste werkwijze niet toegestaan was. De rechter oordeelde dat we moesten leveren, maar dit was praktisch gezien onmogelijk. Dat was het moment waarop ik besloot dat ik voor mijn mensen en voor deze alternatieve werkwijze moest gaan staan door in hoger beroep te gaan. Tegelijkertijd was ik me erg bewust van het beeld dat hierdoor ontstond, namelijk dat VWS geen openbaarheid wilde geven.’ Uiteindelijk verklaarde de Raad van State het hoger beroep gegrond. Wat betekent dat VWS de aangepaste werkwijze mag hanteren.
De actiedialoog: wat zou jij doen?
Reinout vraagt de andere gespreksdeelnemers om in de schoenen van Abigail te gaan staan. Caspar noemt het moedig om uit het systeem te stappen en het anders te doen. ‘In juridische termen is er altijd nog het aspect van redelijkheid en billijkheid. Als het strikt naleven van de regels uit de systeemwereld meer kwaad dan goed doet, dan zijn er altijd mogelijkheden om bij te sturen.’ Wat hij zelf nodig zou hebben om zo’n besluit te nemen? ‘Kennis en wijsheid om de hele situatie te overzien en de moed om de juiste stappen te zetten.’
Marjolijn kan zich de worsteling van Abigail goed voorstellen. ‘Ik zou zelf waarschijnlijk te lang doorgemodderd hebben in een poging om de menselijke maat vast te houden. Maar als dat niet werkt en je mensen op die manier niet goed kunt helpen, dan ben je als overheid ook niet betrouwbaar. Inzicht in de snelheid waarmee je kunt leveren, zou voor mij in zo’n situatie cruciaal zijn om de juiste keuze te kunnen maken.’
Marco vraagt waarom het probleem niet breder is getrokken. ‘Andere departementen moeten hier toch ook tegenaan lopen? Door de last te delen en in de breedte met elkaar op te trekken sta je als overheid sterker. Bovendien moet het voor de burger niet uitmaken bij welk departement je een Wob-verzoek indient. Gelijkwaardigheid, zowel intern als naar buiten toe, is voor mij een belangrijke waarde hierin. Los van of dit praktisch haalbaar was geweest, zou dit in elk geval onderwerp van gesprek moeten zijn.’
Elkaar blijven uitdagen en inspireren
De prettige en veilige setting van deze actiedialoog voelt voor Abigail als een warm bad. ‘We hebben vanuit de buitenwereld veel kritiek gehad. Begrijpelijk ook. Ondanks dat de nieuwe manier van werken sneller is, blijft het een tijdelijke oplossing. We staan nog steeds achter het systeem. De omstandigheden dwongen ons om tijdelijk een andere koers te varen.’ Verder wil zij graag terugkomen op de suggestie van Marco om de last met andere departementen te delen. ‘Ook daar liep de werkdruk op. Het inzetten van juristen van andere departementen was daarom geen optie. Wel zijn we het gesprek aangegaan over het grotere plaatje wat betreft het behandelen van Wob-verzoeken. Uiteindelijk moeten alle radartjes in een systeem goed draaien om te kunnen voldoen aan de gestelde eisen.’ Met deze woorden is een einde gekomen aan de gesprekscirkel en mag Reinout het eerste exemplaar van zijn boek uitreiken. Abigail en de andere deelnemers bedanken hem voor deze middag en de leerzame methode die hij op papier heeft gezet. Een methode die uitnodigt om het gesprek aan te gaan en elkaar te blijven uitdagen en inspireren. Juist als het ongemakkelijk is.
Een volgende gesprekscirkel vindt plaats op 20 januari, van 16.00 – 17.00 uur. Heb je interesse om deel te nemen? Stuur dan een mail naar info@aofondsrijk.nl.
