Hoe praat je over ethiek binnen het Rijk? Hoe bepaal je wat goede morele keuzes zijn? Zijn checklists en frameworks daarvoor genoeg, of is er ruimte nodig om onder de oppervlakte te kijken? Winnie Hanschen en Caroline Wiedenhof zijn projectleiders Scheppende Verhalen. Het project is onderdeel van het rijksbrede programma Dialoog & Ethiek, een programma om het ethisch vermogen van rijksambtenaren te bevorderen. Op allerlei manieren worden rijksmedewerkers aangemoedigd na te denken over ethiek en moreel handelen. Scheppende Verhalen biedt binnen Dialoog & Ethiek ruimte aan een minder bekende vorm van ethiek bedrijven: de narratieve ethiek.
Caroline vertelt: ‘Als we het hebben over ethiek en moraliteit ligt de focus bij het Rijk op rationeel en methodisch denken. Er wordt een vraagstuk geanalyseerd, gekeken of de argumenten kloppen, of er geen drogredenen meespelen. Ik merkte dat ik tegen de beperkingen van deze methodes aan liep en dat ik daarin niet de enige was.’ Ze gaat verder: ‘Ik zag een behoefte aan meer beeldend en verhalend denken. Daardoor wordt een ander deel van je brein aangesproken waar ook veel kennis te vinden is. Het is een verschuiving van de theoretisch-juridische ethiek naar narratieve ethiek.’
Narratieve ethiek is ethiek die werkt met verhalen. Caroline vertelt: ‘In verhalen zit een enorme rijkdom aan kennis over moraliteit en deugdelijkheid. Een verhaal kan iets zijn met een duidelijk begin en een eind, maar het kan ook simpelweg zijn waar mensen het met elkaar over hebben. Die verhalen ontsluiten en delen we in het project Scheppende Verhalen.’
Over Scheppende Verhalen
Scheppende Verhalen is opgedeeld in verschillende deelprojecten, onder allerlei groepen binnen het Rijk. Elk deelproject heeft weer een eigen resultaat. De vorm ligt niet vooraf vast. Soms ontstaat er een geschreven artikel, dan weer een podcast of een visuele collectie van verhalen en foto’s.
De opbrengsten en verhalen worden verzameld op de website van Dialoog & Ethiek. Bijvoorbeeld verhaal van Jacqueline Lycklama à Nijeholt, die morele gesprekken voert binnen de Dienst Terugkeer en Vertrek. Wat doe je als ambtenaar wanneer de regels helder zijn, maar je ziet dat de uitkomst voor de mens tegenover je wringt? Mag je ruimte zoeken binnen die regels? Of tast je daarmee het systeem aan waarvan je zelf onderdeel bent? In het interview vertelt Jacqueline hoe en waarom zij die ruimte opzoekt.
Een ander voorbeeld: de podcast Hallo Hannah, waarin Rijksambtenaren vertellen over situaties die zij als ingewikkeld of bepalend hebben ervaren. In de aflevering ‘Transparantie’ gaat het bijvoorbeeld over de wet die stelt dat iedereen recht heeft op informatie over wat de overheid doet. Dat is goed voor de transparantie en het vertrouwen, maar het heeft ook een keerzijde. Het kost veel tijd, en levert zoveel informatie op dat de vrager er niet altijd mee uit de voeten kan. Is transparant zijn dan wel altijd de oplossing of het goede om te doen?
De gebruikte methoden voor het verzamelen van de verhalen, en de opbrengst van de verhalen zelf komen samen in het eindwerk. Het eindwerk bestaat uit twee delen: een impressie op basis van de verhalen en een praktisch werkschrift met methodieken en theorie.
Narratieve ethiek voor een vollediger verhaal
Caroline: ‘A+O fonds Rijk heeft ons financiële ruimte geboden om een eindwerk te maken. Dat was niet alleen fijn in praktische zin, het bemoedigde ons ook.’ Ze legt uit: ‘In ambtelijke termen kan het woord ‘verhaal’ voor sommigen wat vrijblijvend klinken. Wij willen met het eindwerk laten zien dat verhalen juist een heel belangrijke en mooie aanvulling zijn op de methoden die er al zijn binnen het Rijk.’
Winnie vertelt: ‘Ik vergelijk de meerwaarde van verhalen binnen ethiek wel eens met het kijken van een film. In een film leer je meer dan alleen feiten, je leert ook over de hele context van het verhaal. Je leert over de complexiteit van een personage en hoe die bepaalde afwegingen maakt. Praten over ethiek in heldere, theoretische methoden kan helpend zijn, wanneer situaties helder zijn. Maar de overheid is een complexe organisatie met complexe opgaven: vraagstukken zijn op allerlei manieren met elkaar verbonden, en als je aan een knop draait begint het hele systeem te bewegen. Als je dan wil nadenken over het goede is narratieve ethiek, een ethiek die recht doet aan die complexiteit, soms passender.’
Erkenning vinden in verhalen
‘De grootste opbrengst van het project tot nu toe is dat mensen elkaar beter vinden en begrijpen. De narratieve ethiek biedt mensen herkenning en erkenning van een gevoel waar zij mee rondliepen, en waarin ze alleen dachten te zijn. Doordat ze zich herkennen in een verhaal, of in de methode iets vinden waar ze al langer naar op zoek waren,’ vertelt Winnie. Ze sluit af: ‘Ik word vaak geraakt door de bevlogenheid van ambtenaren die hun kennis en ervaringen met ons delen. Verhalen van mensen die op allerlei manieren, zichtbaar en onzichtbaar, zo toegewijd aan het werk zijn. En ook graag willen vertellen over hun dilemma’s, uitdagingen en motivaties. Dat laat aan mij zien dat dit nodig is. En dat het gesprek over moreel handelen hoort bij het vak van de ambtenaar.’
Foto: Esther Blaauw